افزودني هاي مجاز در ماهي و فرآورده هاي آن

افزودني هاي مجاز در ماهي و فرآورده هاي آن به چند دسته تقسيم مي شوند كه نام انواع نگهدارنده هاي طبيعي و شيميايي (سورباتها، بنزواتها، سولفاتها، سولفيت ها، نيترات ها و نيتريت ها، پل فسفاتها، پارابن ها، آلويت، استراسيدهاي چرب، گليكولهاو....)

آنتی اکسيدانت ها(BHT,BHA، اسكورباتها، توكوفرولها و...) آنتی بیوتیک ها(تتراسایکلین،...) آنزیمها، انواع ادویه جات (فلفل، خردل و...) طعم دهنده ها (مونوگلوتامات سدیم و...) رنگ دهنده ها، پرکننده ها افزودنیهای که جهت بهبود کیفیت فرآورده به کار می روند( مانند فسفات ها،صمغ ها و...)اسیدهای آلی ،شیرین کننده ها ،اسید های آمینه (تریپتوفان،فنیل آلانین و..)اسید های آلی دیگر (اسید لاکتیک ) و دی اکسید کربن می باشد.

فعالیت آنتی اکسیدانتها در چربی به میزان اسیدهای چرب چند غیر اشباعی رابطه معکوس دارد. غلظت موثر ضد میکروبی سورباتها در مواد غذایی 3/0- 05/0 درصد است. مقدار این ماده بطور استاندارد 5/0 درصد برآورد شده است.

مقدمه:

ادویه و نمک توسط اغلب تمدن های قدیم شناخته شده بود و احتمالاً استفاده از آنها به دوران ما قبل تاریخ می رسد. چینی ها از زمان قدیم نفت را می سوزاندند و برای رسیدن موز از آن استفاده می نمودند(اتیلن و پروپیلن) در قرن 19 از خورد کردن فلفل پودر فلفل تهیه شده و در اواخر همین قرن از مخلوط نمک(کلرورسدیم) و فسفات کلسیم به عنوان چاشنی استفاده گردید.

مصری ها 3500 سال پیش از رنگ در مواد غذایی استفاده می کردند اواسط قرن 19 مشتقات آنیلین منتشر شد و از آن پس استفاده از رنگ های سنتزی رو به افزایش گذاشت. در واقع هیچ جامعه توسعه یافته ای به دلایل تنوع مواد غذایی، بهبود وضعیت تغذیه در مناطق که با کمبود غذا مواجه هستند، تولید مواد غذایی همگام با رشد جمعیت، جلوگیری از فساد مواد غذایی بدون افزودنی های غذایی قادر به ادامه حیات نیست.

افزودنی های مواد غذاییFood addatives

عبارت است از ماده یا مخلوط موادی که از مواد  غذایی اصلی نبوده در نتیجه عملیات تولید، پروسس، انبار کردن یا بسته بندی وارد غذا می گردد.

افزودنی ها را به دو دسته گلی تقسیم می کنند:

1-      مواد افزودنی عمدیIntentional

2-      مواد غیر عمدی NonIntentional تقسیم می کنند.

تعداد مواد افزودنی تقریباً به 3000 عدد می رسد که اغلب آنها به صورت نسبتاً خالص از منابع طبیعی قابل تهیه است ولی در اکثر موارد از ترکیبات سنتز شده Syntetic می باشد.

مواد افزودنی را بر حسب عملی که انجام می دهند می توان به 40 دسته تقسیم نمود ولی در طبقه بندی کلی آنها را فقط در 5 گروه بررسی می کنند:

1) طعم دهنده ها  2) رنگها  3) مواد نگهدارنده  4) مواد موثر در بافت  5) گروه متفرقه

افزودني هاي مجاز در فر آورده هاي دريايي:

1) افزودنی هایی که موثردر بافت انواع فرآورده های مختلف خوراکی می باشند مانند: نشاسته، گلوتن، پودر شير، آنزيم ها وغيره

2) نگهدارنده هايي كه براي حفظ سلامت مواد غذايي وممانعت از رشدوفعاليت ميكروارگانيسم هااضافه مي شوند مانند: بنزوات، سورباتها

3) افزودني هايي كه براي بهبود كيفيت محصول نهايي اضافه مي شوندمانند: املاح پلي فسفاتها، امولسيون كننده ها وغيره

4) مواد پايدار كننده يا تغيير دهنده طعم ورنگ مانند: نيتريت سديم، اسيدهاي آلي، شيرين كننده ورنگهاي خوراكي

5) موادي كه سبب افزايش ارزش تغذيه اي مي شوند مانند ويتامينها، اسيدهاي آمينه و...

بطور کلی افزودني ها به چهار منظور به فرآورده ها افزوده مي شود.

1) جهت حفظ كيفيت

 2) جهت فراهم كردن مواد مغذي مورد نياز در فرآورده به منظور برطرف كردن نياز مصرف كنندگان

3) جهت حفظ كيفيت وپايداري غذا ويا بهبود خواص ارگانوليتيك

4) جهت رسيدن به اهداف عمل آوري، بسته بندي، آماده سازي، حمل ونقل وانبار داري غذا

مواد نگهدارنده Preservative

اين مواد اصولا از تغييرات نا مطلوب مواد غذايي جلوگيري نموده وقادر به خنثي كردن حالت اسيدي مواد غذايي فاسد شده مي باشد و به عبارت ديگر، هر ماده شيمياي كه داراي خاصيت ضدعفوني كننده بوده وبتواند دگر گونه هاي نا مطلوب مواد غذايي را مخفي ويا خنثي نمايد مواد نگهدارنده محسوب مي شود.

 عمل وتاثير مواد نگهدارنده برروي مواد غذايي هنوز كاملا مشخص نگرديده مصرف بيش از حد ان مضر بوده اما به نظر مي رسد اين مواد رشد ميكروبها در مواد غذايي را به مدت طولاني متوقف كرده وخواص ارگانولپتيكي آن را تقريبا حفظ مي نمايد.

 نگهدارنده هاي شيميايي:

مواد شيميايي هستند كه با جلوگيري از رشدميكروارگانيم ها واكسيداسيون مواد اكسيد شونده وكنترل فعاليت آنزيمها، فساد مواد غذايي را به تاخيرانداخته ومدت نگهداري آنها را طولاني مي نمايد

 اكثر نگهدارنده هاي شيميايي قدرت ضد ميكروبي خودرا از طريق بر هم كنش با مولكولهاي هدف(در سلول ميكروبي) اعمال مي نمايند البته اين قدرت همواره تحت تاثير فاكتور هاي محيطي( دما،PH ،فعاليت آب وتركيبات مواد غذايي)، فاكتورههاي شيميايي ( ساختار نگهدارندهها) فاكتور هاي زيستي ( شرايط رشد ميكروارگانيم ها) قرار دارد. مقاومت ميكروارگانيم هاي مختلف در برابر نگهدارندههاي شيميايي متفاوت است به همين دليل لازم است هنگام استفاده از اين مواد در رابطه با نوع آلودگي، گونه مورد نظر وميزان پايداري آن در برابر نگهدارنده ها اطلاعات كافي در اختيار باشد( قاسميان صفايي 1378) مواد نگهدارنده شیمیایی را اصولا به دو گروه تقسيم مي كنند:

1) مواد نگهدارنده آلی وشيرين

مانند:آلوئيد فرميگ، بنزواتها، ساكارين ...

2) مواد نگهدارنده معدني

مانند: نيتراتها، نيتريت ها، سولفيت ها

اما نمك، شكر، سركه، نيتراتها، اسيدهاي آلی، الكل و دود چوب جزومواد نگهدارندة شيميايي نمي باشد

 FP-88,Plus-Fish     Fra-Kemنيز جزو مواد نگهدارندة تجاري محسوب مي شوند (مقصوديه كهن. ح .1384)

اسيد سوربيك و سورباتها:

اسيد سوربيك با فرمول شيميايي(CH3CH-CH CH-CHCOOH)عمدتا به صورت مايع پتاسيم يا سديم به مواد غذايي اضافه مي شود اين نگهدارنده در مقادير مجاز سمي نبوده ودر PHكمتر از 6 بهترين اثر خودرا نشان مي دهد. PHآن 8/4 است ودر 4=PH ، محدود 86% آن به صورت تفكيك نشده وجود دارد. غلظت ضد ميكروبي موثر  سوربات در مواد غذايي 3/0-05/0 درصد است مطالعات مشخص نموده است كه نقطه هدف اين نگهدارنده در سلول ميكروبي، آنزيمهاي داراي سولفيدريل، سيستم فسفوريلاسيون اكسيداتيوو سيستم تنفسي سلول است سورباتها علاوه بر باكتري، از جوانه زدن اسپورها ورشد سلولهاي رويشي نيز جلوگيري مي نمايد. اين اسيد در انسان از مسير بتا- اكسيداسيون اسيدهاي چرب متابوليزه مي شود(رضوي شيرازي.ح.1380)

اندريد سولفوريك ها وسولفيتها:

اندريد سولفوريكها وسولفيتها را مي توان به عنوان يكي از عمده رين وقديمي ترين مواد نگهدارنده مواد غذايي به ويژه اغذيه گوشتي دانست. مصرف اين ماده در مواد سبب جلوگيري از رشد قارچ ها ومخمر ها مي شود. استفاده از سولفيت جهت نگهداري گوشت مفيد نيست زيرا عمل نگهداري اين ماده بسيار كم بوده وتنها با فعل وانفعالاتي كه با مادة رنگين گوشت يعني هموگلوبين به عمل مي آورد سبب تثبيت رنگ قرمز گوشت می شود و ظاهر آن را حفظ مي نمايد. از اين ماده همچنين به نسبت يكدهم1/0 براي شوركردن ماهي استفاده مي شود(jay,y,m.1978)

ويتامينC(اسيد آسكوربيك)

يكي از بهترين نگهدارنده های مواد غذايي مي باشد كه در محيط هاي آبكي به خوبي فابل حل بوده وبدون اينكه تغيير طعم ومزه نامطلوبی ايجاد كند اثر مطلوبي را دارا مي باشد (jay,j,m.1998)

يخهاي نگهدارنده

از يخهاي ضد عفوني كننده كه شامل ازون مي باشد براي نگهداري گوشت، ماهي وميوه جات استفاده مي شود معمولا اين يخها داراي 1/0 تا 5/0 درصد نيتريت سديم ويا اسدهاي بنزوئيك مي باشد.(اينترنت)

اسيد بنزوئيك وبنزواتها:

اسيد بنزوئيك (C6H5COOH)ونمك سديم(C7H5NOO2)درحالت تفكيك نشد ودر غلظت حدود 05/0 تا1/0 درصد رشد وفعاليت كپك ها ومخمر ها جلوگيري مي نمايد. اين تركيبات قادرند در شكل تفكيك نشده و در غلظت PPm500-50 مانع رشد وفعاليت باكتري هاي عامل مسموميت غذايي وباكتري هاي اسپورزا شوند، در حاليكه عامل فساد در برابر آنها مقاومت بيشتري نشان مي دهند. فعاليت ضد ميكروبي باكتريايي اين تركيبات نيز رابطه مستقيمي با PHدارد به طوريكه در PH پايين قدرت اثر بيشتر نشان مي دهندPH بنزوات 2/4 ميباشد ودر 4=PH حدود60% آن به صورت تفكيك نشده وجود دارد نقطه هدف اين نگهدارنده تداخل با سيستم انتقال انرژي سلول بوده و از اين راه مانع فعاليت آنزيم هايي مي شود كه در متابوليسم اسيد استيك وسيكل كربس شركت مي نمايد.

 پارابن ها (Parabens) يا استر7+هاي اسيد پاراهيدروكي بنزوئيك گروه ديگري از نگهدارنده ها هستند كه روي كپك ها بيش از مخمر ها موثرند. مشتقات بروبيل پاراين ها در غلظت PPm100 بيشترين اثر را در جلوگيري از رشد برخي كپك ها، مخمر ها وباكتريها دارند در حاليكه اين ميزان در مورد هپتيل ومتيل پارابن PPm200-100 است (رضوي شيرازي،ح. 1380).

پلی فسفاتها:

املاح سديم وبتاسيم پلي فسفاتها در تهيه فرآورده هاي گوشتي (سوسيس وكالباس وگوشت چرخ كرده ماهي) به عنوان يكي از مواد نگهدارنده وجلوگيري كننده از اثرات نامطلوب وفساد مواد غذايي به كار مي رود به علاوه عمل عمده اين تركيبات، بالا بودن PH وافزايش قابليت جذب آب گوشت مي باشد وبه واسطه دارا بودن خاصيت امولسيفه كننده اين تركيبات فرآورده هاي گوشتي در اثر حرارت مقدار كمتري آب وچربي از دست مي دهد به صورت پور بسيار نرم  امولسيفه بيشتر در فرآورده هايي كه به صورت پخته تهيه مي گردد (سوسيس وكالباس) مصرف مي شود از محلول هاي پلي فسفات در عمل آوري بلوك هاي منجمد ماهي(Fish blaks) (قطعات اصولاً چهار گوش از يك يا چند ماهي يا وزن خاص) استفاده مي شود تا هنگام آب كردن يخ كم شدن وزن در اثر چكه كردن كاهش مي يابد البته امروزه از اين كار سوء استفاده نيز مي شود بدين صورت كه مقدار آب افزوده شده در بلوك ماهي را افزايش مي دهند وبه همين دليل يا بايستي مقدار پلي فسفات ويا آب افزوده شده را قيد نمايند(ام.س. رنكن وآر.س، كيل1378)

مقدار اين ماده به طور استاندارد 5/0 درصد برآورده شده است از نظر تشخيص آزمايشگاه ها وجود فسفاتها در فر آورده هاي گوشتي با تعيين خاكستر تخمين زده مي شوند چون بالا بودن خاكستر علاوه بر نمك اضافي ممكن است به واسطه پلي فسفاتها بوده باشد فسفاتها را معمولا از حرارت دادن سنگ معدني به دست مي آورند بدين ترتيب كه آن را حرارت داده وعامل فسفر را كه در بخارات وگازهاي متصاعد شده وجود دارد، جمع آوري كرده وسپس در اثر سوزاندن آنرا را با عناصر مختلف مجاور كرده وبه صورت فسفات درمي آورند به طوري كلي فسفاتها به سه دسته تقسيم مي شوند: اورتوفسفاتها، متافسفاتها وپيروفسفاتها مهمترين مواد استعمال فسفاتها به قرار زير است:1- در گوشت ماهيان نمك سود شده2- در گوشت چرخ كرده كه در تهيه سوسيس وكالباس مصرف مي شود.

عموماً عقيده براين است كه وقتي PH گوشت 4/7-7 است ورشته هاي عضلاني وپروتئين هاي گوشت مقداري آب به خود گرفته ورطوبت طبيعي خود را نگه مي دارند به عبارت ديگر نقطه ايزوالكتريك(5/5=PH)گوشت مقداري آب از دست مي دهند بنابراين افزودن فسفاتها به گوشت PH آنرا بالا برده ودر نتيجه سبب مي شود كه گوشت مقداري آب به خود جذب كند همچنين ساير املاح مانند نيترات ها، لاكتانها ، تارتراتها، كلرورسديم نيز PH گوشت را بالا مي برند افزودن فسفاتها علاوه بر تغيير در PH گوشت روي مواد چربي و پروتئين اثر كرده وقابليت امولسيون شدن ذرات چربي را افزايش داده وسبب پخش چربي در تمام قسمتهاي محصول مي گردد. علاوه براين فرآورده هايي كه اين ماده در تركيبات به كار رفته پس از پخته شدن از نظر استحكام تركيبات بافتي بسيار مطلوب خواهند بود.

در ايالات متحده از طرف وزارت كشاورزي(U.S.D.A)مقرراتي وضع گرديده كه بر اساس ان مصرف فسفاتها به ميزان 5 درصددر محلول آب نمك مجاز شناخته شده وبه طور كلي در انواع فرآورده هاي گوشتي نبايد از5/0 درصد تجاوز نمايد بنابراين در مورد گوشتهايي كه نمك سود نمي شوند مي توان تا 500 گرم فسفات را براي 100 كيلوگوشت مخلوط با ساير ادويه اضافه نمود

اسيدهاي آمينه وتركيبات وابسته:

مطالعات نشان داده است كه اسيدهاي آمينه وتركيبات وابسته به آنها مانند پپتيدها نيز در بسياري موارد خاصيت ضدميكروبي ظاهر مي سازند براي مثال مشاهده شده است حضور گليسين با غلظت بيش از 02/0 مي تواند از فعاليت بعضي باكتريها جلوگيري مينمايد كه نقش آن را در اين رابطه ممانعت از سنتزپپتيد وگليكان در ديواره سلول باكتري مي دانستند. تريپتوفان، فنيل آلانين وسيستئين نيز از اسيدهاي آمينه اي هستند كه به نظر مي رسد روي باكتريها اثر كنترل كننده دارند. تحقيقات ديگري در اين زمينه نشان داده است كه جوانه زني اسپور باكتريها در حضور اسيدهاي آمينه اي كه به فرم Dهستند مختل مي گردد دليل ان رقابت اين اسيدها با ايز مرهاي  Lمورد نياز براي آغاز جوانه زدن مي باشد(رضوي شيرازي.ح.1380)

دي اكسيدكربن:

قدرت ضد ميكروبي اين گاز به نوع ميكروارگانيسم وماده غذايي مورد نظر بستگي دارد ولي به طور كلي در غلظت 10درصدمي تواند تا حدود 50درصد از رشد ميكروارگانيم ها جلوگيري نمايد.

آنتي بيوتيكها :

مواد به تعليق اندازنده رشد ضد ميكروبي ممكن است به صورت طبيعي در غذاها موجود باشد يا ضمن فرآوري مواد غذايي توليد گردند يا به صورت اتفاقي در اثر درمان حيوان بيمار به مواد غذايي منتقل شوند آنتي بيوتيك مي گويند.

از جمله موادي كه به استفاده آنتي بيوتيك در ماهي ونگهداري محصولات ماهي به آن اشاره كنيم مي توان به اضافه كردن تتراسايكلين(Tetrcycline) به آب منجمدي كه ماهي پس از صيد براي مصارف تجاري نگهداري مي شوند. كه عمر ماندگاري ماهي زياد مي شود. همچنين در انگليس تحقيقات نشان مي دهد نيسينNisin كه نوعي آنتي بيوتيك است مي تواند از رشد باكتريهاي مسموميت زاي غذايي در كنسرو ماهي جلوگيري نمايد. البته نیسین بیشتر برای مقابله با باکتریهای گرم مثبت موثر می باشد و در وقابله با قارچها و باکتریهای گرم منفی بی اثر می باشد.(ام دمنه، جان.)

آنتي اكسيدانتها Anti Oxidant

بعضي از مواد شيميايي سرعت اكسيداسيون را كاهش مي دهند و به آنها آنتي اكسيدانت مي گويند.

فعاليت آنتي اكسيدانتها در پايداري چربيها ومحصولات گوشتي موثر مي باشد واز اين تركيبات براي پايداري غذاهاي چرب استفاده مي شود فعاليت آنتي اكسيدانتها حدود يكصد سال پيش شناسايي شده است.

آنتي اكسيدانتها اغلب به صورت طبيعي وجود دارند اما انواع مصنوعي ان نيز شناخته شده است آنتي اكسيدانتها طبيعي در عمل آوري ماهي وبه خصوص در فاز نگهداري مواد خام ماهي بسيار مهم هستند بعضي از آنها مي توانند چربيهاي داراي اسيدهاي چرب غير اشباع را محافظت كنند.

رايج ترين آنتي اكسيدانت مصرف صنعت ماهي انگليس اتوكسي كوئين (Ethoxy Quin) است كه معمولا در حدود 100تا200 ميل گرم در گيلوگرم استفاده مي شود(ام.سي.رنكن وآر.سي.كيل1998)

بعضي از آنتي اكسيدانتهاي مفيد

اسيد اسكوربيك(ويتامينC)                                       300E

اسكوربات سديم وكلسيم                                            302-301E

توكوفرول لفا،بتا،لاندا                                                         309-307 E

بوتيل هيدروكسي اينزولBHA                                               320E

بوتيل هيدروكسي تولوئن    BHT                                          321E

ليسيتن ها                                                                                    322E

اسيدتار تاريك                                                                                334 E

لاكاكتات سديم، پتاسيم، كلسيم                                                 337-331E

تارتارات سديم، كلسيم                                              337-335E

اسيدفسفريك                                                                                 338E

نمك هاي سديم، كلسيم و پتاسيم، اسيدفسفريك                 341 -339E

اسيدسالسينك                                                                                363 E

دي سديم كلسيم    EBTA                                        85 E

روشهاي نگهداري توام:

در بسياري از خطوط توليد استفاده از نگهدارندههاي شيميايي نمي تواند به تنهايي هدف مورد نظر توليد كننده را در جهت نگهداري از ماده غذايي برآورده نمايد. زيرا استفاده از آنها در مقاديري بيش از حد مجاز علاوه بر خطر مسموميت، بر رنگ، طعم وبافت وبسياري اختصاصات ديگر ماده غذايي تاثير نامطلوب داشته، كيفيت آنرا تغيير مي دهد. به همين جهت امروز توليد كنندگان سعي دارند براي حفظ سلامت ماده غذايي علاوه بر نگهدارنده هاي شيميايي از روشهاي ديگر نگهداري از جمله سرماوحرارت وهمچنين بسته بندي هاي مناسب به صورت توام استفاده نمايند تا نتيجه مطلوبتري حاصل گردد. به عنوان مثال نگهداري فرآورده هاي دريايي در سرما از روش هاي مناسبي است كه فساد ميكروبي آنها را كند مي كند. در اين حالت، استفاده توام از سرما ونگهدارندههاي شيميايي كمك مي نمايد تا از رشد باكتريهاي سرما دوست وسايكروتروف نيز جلوگيري  گردد.

ويا پرتوتابي(Irradiation) فرآوردههاي دريايي به وسيله اشعه گاما روش جديدي است كه در سالهاي اخير مورد توجه زيادي قرار گرفته است. تحقيقات مشخص نموده است پرتودهي كاما بوكوبا كمتراز KGY3 (كيلوگري)اين فرآورده را بدون تغيير كيفيت استرليزه مي نمايد. هرچند با سيلها مي توانند اين مقدار پرتو را تحمل نمايند. البته استفاده توام از پرتو و نگهدارنده هاي شيميايي قدر اثر پرتوها را تقويت مي نمايند. (رضوي شيرازي.ح.1380-اينترنت)

نتیجه گیری

اكنون در ممالك پيشرفته ي دنيا استفاده از مواد غذايي براي تهيه وتوليد مواد غذايي اجتناب ناپذير است

اين حقيقت را نبايد فراموش كرد كه بدون وجود مواد افزودني محصولات غذايي بيشماري كه در بازارسوپرماركتهاي كشورهاي پيشرفته توليد نمي شد

ويا غذاهاي آسان وآماده اي كه در غرب اروپا و شمال آمريكا بسيار متداول است وجود نداشته براي اينكه توليد مواد غذايي با رشد جمعيت همگام شود و براي بهبود وضع تغذيه مخصوصا در مناطقي كه با كمبود مواد غذايي مواجه هستندبدون ترديد مواد افزودني رول بسيار مهمي را دارا مي باشد .

 WHO  گزارش داده كه 20درصدمواد غذايي دنيا از طريق فساد ميكروبي از بين مي رود بنابرين با بكار بردن نگهدارنده هاي غذايي به خصوص نكهدارنده هاي شيمیايي عمر ماندگاري آنها را افزايش داد.

 البته فساد را مي توان با روش هاي فيزيكي و بيولو يكي مثل حرارت دادن وانجماد وتخمير و... به تعويق انداخت اما استفاده از اينها فقط باعث نگهداري موقت مي شوند و مواد افزودني مكمل اثر آنها است .

درمورد فراورده هاي شيلاتي نيز به دليل سريع الفساد بودن اين مواد مي توان با استفاده از افزودني ها و به خصوص مواد نكهدارنده باعث توقف رشد يا از بين بردن ميكروارگانيسم هاي موجد فرآورده ها شويم.

البته اضافه كردن افزودني ها به مواد غذايي بايد در حد مجاز و استاندارد باشد تا از بروز مخاطرات بلند مدت و كوتاه مدت در مصرف كننده جلوگيري شود و مصرف كننده با اطمينان كامل ماده غذايي را مصرف كند.


منايع و ماخذ

1) رضوي شيرازي، ح، 1380، تكنولوژي فرآورده هاي دريايي، علم فرآوري  (2) اننتارات نقش مهر، 292 صفحه

2) ريگن شتاين. ج .م 1999. مقدمه اي برتكنولوژي ماهي، ترجمع عبد الحميدحسين شركت سهامي شيلات ايران 266 صفحه

3) ام. س. رنكن و آر. سي. كيل 1998. صنايع غذايي، ترجمه مجتبي دولتخواه و مريم سقباني، جلداول. صفحات 129-73

4)  6135 . www.mosgfacts .com

5)    foodadditires. Info  www.fedupwith  

6) شيمي مواد غذايي، جان، ام دمكز، مترجم، بابك قنبرزاده، صفحات274، 292، 2960

7) joy, j. m. 1978 modernfood microbiology, x and edition, D.van nostrland company, n. y

8) مقصوديه كمن، ح.1384، پايان نامه

9) جزوء درسي كارشناسي فرآوري آبزيان